Jiilt'an Maya Itza - WordPress

Transcription

Jiilt'an Maya ItzaVocabulario ItzaItza – EspañolEspañol – ItzaGuatemala, 2001SINTITUL-8308/07/2004, 08:22 a.m.

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXILAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMGDirección Lingüística y Cultural -DILINCNojoch polilM. A. Trinidad Matías Rafael Jiménez CamposecoAj Tz'ul MeyajTec. U.José Miguel Medrano RojasAj Känan tak'inP. C. Cruz Velásquez MendozaNojoch polil xokt'anLic. Aurelio Domingo Hurtado Montejo Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMGtP q (2001)K’ulb’il Yol Twitz PaxilAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala–ALMG–Dirección Lingüística y Cultural–DILINC–Programa de Estudios Lingüísticos–PEL–13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de GuatemalaTel: 2323404 2329342Telefax: 2500213Correo Electrónico: almg@terra.com.gtImpreso en GuatemalaSINTITUL-8408/07/2004, 08:22 a.m.

K’ulb’il Yol Twitz PaxilAcademia de Lenguas Mayas de GuatemalaUkajil Xokt'an Maya Itza'Comunidad Lingüística Itza'}Jiilt'an Maya ItzaVocabulario Itza'Guatemala, 2001SINTITUL-8508/07/2004, 08:22 a.m.

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDADLINGÜÍSTICA ITZA'Aj e'tesb'ej:Uha' aj e'teb'ej:Ix Tz'iib':Aj aantaj 1 :Aj aantaj 2 :Ix aantaj 3 :Aj Otoniel Rosendo Zacal Chayaxix Berta Domitila Huex Chanix Tomasa Nazira Cham Tesucúnaj Alfonso Heriberto Tesucún Sutecúnaj Edagar Abelino Canté Cohuojix Petrona Vitzil Vda. de ZacUTZKINA'AN MEYAJ TI KÄXA'ANILOO'XOKT'ANPrograma de Estudios Lingüísticos -PELAj tojCoordinadorLic. Cecilio Tuyuc SucucNa'atil a' MeyajejTécnico del ProyectoGloria Enoe Son ChonayAj MenwojElaboración de GlifoLic. Cecilio Tuyuc SucucAj Men Bo'oyDiagramadorGersom Aaron Mach M.SINTITUL-8608/07/2004, 08:22 a.m.

OKSAJILA’t’an Maya Itza’la’ayti’junp’eel ti a 21 k’a’ola’an men a’K’ulb’il YolTwitz Paxil. Ut’änb’äl ti junxeet’elil ti a’lu’umilej Petén, k’a’ola’an kut’änb’äl tiukajil San Benito, San Francisco, La Libertad, Sayaxche’, San Andrés, Flores,San José. Ti utz’ok kut’änb’äl b’aje’la’.Tak ka’k’ochoo’a’Säk winikoo’ej, a’t’anoo’maya ma’ketnajij etel a’t’anilti’a’säk winikoo’, a’lo’umentej yaab’mak, upätäk uyax t’anil etel tulakal ulaak’b’a’ax, mentikej kip’ätik ti’utukulil ti tulakal max ut’änäk, a’naj muuch’tal meyajetel a’nojpolil kajil yan utz’ik umuk’ti a’t’anej etel tulakal utoolil ti uwach’il ti a’kajil maya ti uyantal umuk’tulakal uket ti wach’il Paxil.K’aj uyool ti’ujajil ut’anil ti a’noj kajil men tan ub’etik tulakal b’a’ax uk’atika’ALMG. B’ay menb’el, nochkintik peksäb’äl meyaj ka’t’an etel junt’an, yok’lalupeksäb’äl a’k’a’olal etel uk’ab’et ti’a’t’anoo’maya yok’lal uyantal umuk’tulakal utulil ti’a’wach’iloo’paxiloo’. B’aje’laj kiye’tesik a’tojt’anil ti a’t’anMaya Itza’, menb’ij etel a’jilt’an ti Decreto Gubernativo 1046-87, ti a’k’ulb’il YolTwitz Paxil. A’jiilt’an ti a’t’an Maya Itza’yan 32 tz’iib’ju’um, 11 vocales etel 21consonantes.Yok’lal umenb’el upektzilb’il etel uketkunb’il a’ju’umil yanäjij umeyajb’il yalama’Coordinación Técnica y Lingüística ti’a’Programa ti Estudios Lingüísticos tia’tojil t’anil etel wach’il ti a’K’ulb’il Yol Twitz Paxil ALMG, b’ay etel umuk’ti a’nojpolil t’an ti a’kajit’an Maya Itza’. Yok’lal uyantal u’ayik’alil etel uyantal tikiwich tulakal a’ma’ket t’anil. A’ka’cha’anb’il xul ti a’ju’um je’la’menb’ij etelyaab’mak ti kikajiilt’an, etel a’Programa ti Estudios Lingüísticos ti a’tojilt’an etelwach’il ti a’K’ulb’il Yol Twitz Paxil, a’meyaj je’la, menb’ij etel ketna’at, criteriosTécnicos y Lingüísticos, ti umenb’el apektzilb’il etel uketkunb’il, uk’atb’ij ti umakilti a’kajiilt’an yok’lal up’atil ti kiwich tulakal a’ma’kett’anil. A’ka’cha’anb’ilmenb’ij etel muuch’tal mak ti kikajiilt’an, tu’ux ketkunb’ij na’atil yok’ol tziib’alilb’a’ax uk’a’ti ti utojil ti a’tz’iib’alil ti a’t’anil maya.A’tojt’anil ka’t’an uye’tesik b’aylo’: yan ti’a’ju’um je’la’1597. okol etelb’ix ku’alb’il, Itza’-kasteyano, Kasteyano-Itza’ menb’ij b’aylo’, yok’lal maxSINTITUL-8708/07/2004, 08:22 a.m.

uk’ab’etkuntik uyantal una’at ukäxtik ujajil a’t’an. Uk’ab’et xan ti max ukäxtikb’a’ax uk’a’ti wale a’t’an, ti uyan tan tu’ux ukäxtoo’t’anil umeyajoo’uk’atoo’,b’ay menb’el Tojt’an ti ka’t’an b’ay t’an uma’lo’il ich t’an Itza’.A’meyaj je’la’uka’aj utz’a’umuk’ti uwach’il a’t’an b’ay ti a’paaloo’ej,xi’paaloo’b’ay a’winikoo’ti’tulakal a’kajiloo’kuyutzkintik a’kajiilt’an Itza’eteltulakal max umeyaj ti a’ka’ansajil ka’t’an. Kiwa’lik a’jiilt’an a’patal kiwilikb’ay junjiil tojt’an, up’ätajo’on kinoolajoo’kinoloo’.Kitzikb’altik ti upusik’al ka’an ti upusik’al lu’um yok’lal up’ätajo’on kipatalujo’mol a’meyaj je’la’, ti tulakal a’makoo’ej utz’ajoo’umuk’yok’lal ujok’oltaanil a’tojt’an, ti ukäxb’äl pektzilil ti a’ixnukoo’etel ti a’chämachoo’ti a’kaj,b’aylo’xan kitz’iib’oltik ti’tulakal max uyutzkintik a Junta Directiva ti’ukajilxokt’an Maya Itza’b’ay ti unojoch polil ti’K’ulb’il Yol Twitz Paxil.SINTITUL-8808/07/2004, 08:22 a.m.

INTRODUCCIÓNEl idioma Itza' es una de los 21 reconocidos por la K’ulb’il Yol Twitz Paxil,Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado dentro del ámbitogeográfico de los departamentos de: Petén en los municipios San José.Desde la invasión castellana los idiomas mayas tuvieron una situación dedesventaja en relación al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influyó enel ámbito de uso del idioma y lo cual motivó su desplazamiento a nivel oral yaislando lo a su uso doméstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, loque se convierte en un reto para que hablantes, instituciones y el gobiernorevitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer elcarácter multilingüe y pluricultural de Guatemala.Conciente de la realidad Lingüística del país en cumplimiento con los objetivosde la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicacionesbilingües y monolingües, para promover el conocimiento y uso de los idiomasmayas para fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidadse presenta el vocabulario del idioma Itza’, que se elaboró con el alfabeto practicosegún Decreto Gubernativo 1046-87, de la K’ulb’il Yol Twitz Paxil; El alfabetodel idioma Itza’consta de 33 signos gráficos, 10 vocales y 23 consonantes.Para realizar la investigación y conformación del documento se trabajó bajola coordinación técnica y lingüística del Programa de Estudios Lingüísticos de laDirección Lingüística y Cultural de la k’ulb’il Yol twitz Paxil ALMG, como tambiéncon el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingüística Itza’y la colaboraciónde los hablantes del idioma para enriquecer y registrar las variantes dialectales enel nivel léxico. La revisión final de este vocabulario se llevó acabo mediantetalleres realizados en la Comunidad Lingüística, y el Programa de EstudiosLingüísticos de la Dirección Lingüística y Cultural de la K’ulb’il Yol Twitz Paxil.El presente trabajo se elaboró en base y orientación, criterios técnicos y lingüísticosdirigidos por el Programa de Estudios Lingüísticos. Previo a realizar la investigacióny conformación, se consultó con miembros de la Comunidad Lingüística pararegistrar las variantes dialectales en el nivel léxico. La revisión se llevó a caboSINTITUL-8908/07/2004, 08:22 a.m.

mediante talleres realizados en la Comunidad Lingüística, donde se unificaroncriterios de escritura y gramática, para dar cumplimiento a uno de los objetivosfundamentales de normalizar y estandarizar la escritura de los idiomas Mayas.El vocabulario bilingüe se presenta así: entradas con su traducción respectiva,Itza’-Castellano Castellano-Itza’y sus glosas ilustrativas. Se presentó de estamanera, por las siguientes razones: para que el usuario tenga la noción de escudriñarel uso de las palabras. Le sirve también al investigador que se interese pordicho idioma; para ver la función y significado de la palabra, en la frase u oración.Como también para tener una base de datos que es útil para apoyar los futurostrabajos, como la elaboración de diccionarios bilingües y monolingües o deespecialidades en el idioma Itza’.Este material fortalece el desarrollo y promoción del idioma y como materialde apoyo para los niños, jóvenes y adultos de los diferentes municipios que componela Comunidad Lingüística Itza’y para todos los que trabajan en Educación Bilingüe.Aclaramos que el vocabulario no se puede considerar como un registro total delléxico del idioma, que nos heredaron las abuelas y abuelos.Agradecemos a Corazón del Cielo y Corazón de la tierra por haber permitidoconcluir con las investigaciones requeridas, a todas las personas que se esforzaronpara la elaboración de este vocabulario, al recabar información principalmentecon las ancianas y ancianos de cada comunidadSINTITUL-81008/07/2004, 08:22 a.m.

Itza'EspañolSINTITUL-81108/07/2004, 08:22 a.m.

AAb’äl. Jocotal. A’ ab’älej utak’. Eljocote esta maduro.Aj jak’ool ch’iich’. Espanta pájaros.Ti kitz’aj juntuul aj jak’oo’ch’iich’.Colocamos un espanta pájaros.Aj okol. Ladrón. Ak’ä’ mäch’b’ij ajokol. Anoche agarraron al ladrón.Aj’alka’oo’. Corredores. Yanäjijy a a b ’ a j ’a l k a ’oo’. Hubieronmuchos corredores.Ajcha’an. Examinador. Talij ajcha’an.Vino el examinador.Ajcha’ayb’ej. Andariego. La’ayti’juntuul paal jach ajcha’ayb’ej.Era un muchacho muyandariego.Aj’Arux. Duende. B’isib’ij menaj’arux. El duende se lo llevó.Ajchab’. Oso hormiguero. Tuyilajoo’juntuul ajchab’. Miraron un osohormiguero.Ajätz’che’. Garrote. Uka’aj ujätz’ä’etel che’. Con un garrote le iba apegar.Ajch’ä k j u ’um. Engrapadora.Manesten ajch’äk ju’um. Pásame laengrapadora.Ajb’aatz’. Mono. Te’lo’kuman juntuulajb’aatz’. Allí anda un mono.Ajch’änay. Grillo. Ajch’änay kuk’aytulakal ak’ä’. Ese grillo cantatodas las noches.Ajb’äk’saj. Cazador. B’inij juntuulwinik ti b’äk’saj. Fue un hombrecazador.Ajchi’ik. Pizote. Tuwalk’ä ’tajajchi’ik. Correteo a los pizotes.Ajb’ojche’. Martillo. Manestenajb’ojche’ej. Pásame el martillo.Ajchokoj. Calentador. Patal ch’i’ikchokotal. Sirve como calentador.Ajb’on. Pintor. La’ayti’ajb’on. El espintor.Ajch’ot säk’ä’. Moledor de caña.Umeyaj ajch’ot säk’ä’. Su trabajoera moledor de caña.Ajb’oxipach. Escarabajo. B’ayjuntuul ajb’oxipach. Se parece a unescarabajo.SINTITUL-8Ajb’uj. Lechuza, búho. Ajb’uj kuk’ayetel ak’ä’. La lechuza canta por lasnoches.13Ajch’uuch’. Mudo. A’winikej yanäjijch’uuch’. El señor nació mudo.08/07/2004, 08:22 a.m.

Ajjäksäb’o’oy. Fotocopiadora.M a ’k i ’ a j j ä k s ä b ’o’oy.Lfotocopiadora está en mal estdo.Ajjiil lu’um. Azadón. Jiiltej etelajjiillu’um. Jálalo con el azadón.Ajkonb’äk’. Carnicero. Uk’a’oola’anmen ajkonb’äk’. Lo conocían porcarnicero.Ajjiilpokche’. Rastrillo. Jiiltej yetela j j i i l p o k c h e ’. Jálalo con elrastrillo.A j k o t o n c h i ’ik. Pizote solo.Tumäch’aj juntuul ajkoton chi’ik.Cazó un pizote solo.Ajka’ansaj. Maestro, instructor.Maxi’ij ajka’ansaj. ¿Quién es elmaestro?Ajkuch. Cargador. La’ayti’ajkuchiltujaab’il. Era el cargador del año.Ajkäla’an. Borracho. A’winikej jachkukaltal. Es un hombre muyborracho.Ajk’älnaj. Candado. Ma’ tutz’ajajk’älnaj tujolnaj. No le pusocandado a la puerta.Ajkänän. Cuidador. La’ayti’ajkänänkol. Era el cuidador de la milpa.Ajkänan. Guardián, policía. Kik’atikajkänan ti k’aax. Le pedimos alguardián de la montaña.Ajk’at. Pedidor. Uk’a’oolb’ol menuyojel uk’atej ti ixch’upupaaloo’.Lo conocen como pedidor de lasnovias. Ajlu’, ixlu’. Bagre. Ak’ä’ tinjok’tajoxtuul ixlu’/ajlu’. Anoche pesquétres bagres.Ajlu’il, ixlu’il. Bagrerío. Chen ajlu’ilyan tuyok’a’ja’ej. Solo bagrerío semira en el río.Ajmän. Comprador. La’ayti’ajmänixi’im. Era comprador de maíz.Ajme’ex. Barbudo. Chämach je’lo’ejjach ajme’ex. Ese viejito era muybarbudo.Ajmen naj. Maestro de obra. Maxi’ijajka’ansaj ajmen naj. Quién es elmaestro de obra.Ajmen pax. Marimbero. Innol ajmenpax. Mi abuelito era marimbero.Ajkinsäj. Ejecutor. La’ayti’ajkinsäja’ makoo’ej. Era el ejecutor de lagente.Ajmenkol. Agricultor, milpero.Ajmenkolen. Soy agricultor.Ajkiritz’. Mico León. Kub’isik juntuulkiritz’. Llevaba un mico león.Ajmenkol. Agricultor. Ajmenkolkumeyajtik a’ lu’umej. El agricultortrabaja la tierra.Ajkoj. León. Ajkojej tukinsaj a’pek’ej. El león mató al perro.Ajkolonte’. Pájaro carpintero.14SINTITUL-8Ajkolonte’ kuch’ojtik a’ che’ej. Elpájaro carpintero pica el palo.Ajmeyaj. Trabajador. A’winikej jacha j m e y a j . Es un hombre muytrabajador.Itza'– Español1408/07/2004, 08:22 a.m.

Ajmis. Gato. Tan uyok’ol a’misoo’ej.Los gatos están maullando.Ajsi’. Leñador. Utatej ajsi’. Su papáera leñador.A j m o ’. Guacamaya. A j m o o ’e jkukänikoo’ t’an. Las guacamayasaprenden a hablar muy rápido.Ajtämän. Algodonero. Innola j t ä m ä n e e c h . Mi abuelito esalgodonero.Ajnaal. Ganador. Max tunaaltaj a’alka’ej. ¿Quien fue el ganador dela carrera?Ajt’el. Gallo. Samal kijantikej ajt’elje’lo’ej. Mañana comemos esegallo.Ajnaaloo’. Ganadores. A’ je’la’oxtuuloo’ ajnaaloo’. Estos fueronlos tres ganadores.Ajtop’il. Florero. Tz’atij ti’ajtop’ilej.Ponlo en el florero.Ajnuyaj. Deformado. A’ paalejajnuyaj. El niño está deformado.Ajo’tzil. Pordiosero. Kuxlajij yetel uo’tzilil. Vivía una vida de pordiosero.Ajpa’ap. Urraca. A’ pa’apej jachch’eech’oo’. Las urracas son muyescandalosas.Ajpaay, ajmäjan. Prestamista.Sutanajij ajpaay/ajmäjan. Se volvióun prestamista.Ajpäjsa’. Atol shuco. Ajpäjsa’ jachki’. El atol shuco es sabroso.Ajpixch’ak. Cubre cama. Yan ajelikajpixch’ak/ko’ox kijele’ajpixch’ak.Vamos a cambiar el cubre cama.Ajt’ox. Repartidor. A’lo’ej ajt’oxb’äk’. Es repartidor de carne.Ajt’ox ju’um. Cartero. La’ayti ajt’oxju’um tikaj. Era el cartero del pueblo.Ajtuptz’iib’. Almohadilla. Tupu’yetel ajtuptz’iib’. Bórralo con laalmohadilla.Ajtuptz’iib’. Borrador. Mächä’ajtuptz’iib’. Agarrá el borrador.Ajtus. Engañoso. A’paal je’lo’ej jachatus. Es un niño muy engañoso.Ajtz’äk’yaj. Curandero. B’ensäb’ajijjuntuul ajtz’äk’yaj. Lo llevaron conun curandero.Ajtz’äk’yaj. Doctor. Ajtz’äk’yajtutz’äk’ajen. El doctor me curó.Ajpolche’. Carpintero. Intatejajpolche’. Mi papá es carpintero.Ajtz’ana’at. Consejero. La’ayti’ajtz’ana’atb’ij. Él fue consejero.Ajsakan. Mendigo. Manij ti sakanilich kaj. Andaba de mendigo en elpueblo.Ajtzu’. Cereque. Inpe

OKSAJIL. A’ t’an Maya Itza’ la’ayti’ junp’eel ti a 21 k’a’ola’an men a’ K’ulb’il Yol Twitz Paxil. Ut’änb’äl ti junxeet’elil ti a’ lu’umilej Petén, k’a’ola’an kut’änb’äl ti ukajil San Benito, San Francisco, La Libertad, Sayaxche’, San Andrés, Flores, San José. Ti utz’ok kut’änb’äl b’aje’la’.