JO’ KA’ IN KE’ TZ’ AAMANK CHAQ QANA’ QAYUWA’

Transcription

JO’KA’IN KE’TZ’AAMANK CHAQ QANA’ QAYUWA’“At Qajawal Tz’aqol, B’itol. Chohaawilaq,chohaawab’ihaq ta xaq. Mohaakanab’, mohaatz’eqtaana,at Qaawa’ li wankat sa’ choxaal ut sa’ ruuchich’och’,xch’oolat li choxaal, xch’oolat li ruuchich’och’.Chaak’ehaq chaq qe li qalal qak’ajol, li quuchileb’chalennaq yooq chi xik li kutan saqenk. Chi saqewq ta, chihik’e’q ta. Chaak’e chaq qe li qachaab’il b’e, li qahelookilb’e. Che’wanq ta sa’ tuqtuukil usilal li tenamit,numtajenaqaq ta li tuqtuukil usilal, ut sahaqeb’ ta lixch’ooleb’chi junelik; chak’e ta chaq li qachaab’il yu’amut chi ch’olch’ooq ta xaq toowanq. At Qaawa’Hunraqan,Ch’i’pil Kaaqulha’, Raxi Kaaqulha’, Ch’i’pil Nanawak,Raxi Nanawak, B’ook, Hunahpu, Tepew, Q’uq’ulkanAlom, K’aholom, Ixpiyakok, Ixmukane, Rixa’an Qaawa Saq’e, Rixa’an li Kutank Saqenk. Chi saqewq ta, chihik’e’q ta.” (Raatin Poopol Hu).

Xtusulal Aatin Sa' Q'eqchi'Vocabulario Q'eqchi'Guatemala 2004

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXILAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMGXb'eenil Xmolamil K'iila Aatinob'aal'Prof. Mario Perfecto Tema BautistaXb'eenil Aj Jolominel Xteepalil Q'eqchi'Lic. Andrés Cuz MucúAJ K'ANJELEB' SA' XMOLAMIL AATINOB'AAL Q'EQCHI'Aj Jolominel K'ila K'anjelGerardo Caal IximAj Tenq' Xjolomil K'ila K'anjelRolando Choc TzuyAj Tz'ilol Rix K'iila K'anjelFidel Cac CuculAj B'eeresinel Xtuminal li Teepalil Q'eqchi'Leonel Pacay Rax Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG (2004)Segunda Edición Revisada.Correo Electrónico: almg@terra.com.gtclqeqchi@almg-orgImpreso en GuatemalaAv. Reforma 3a. Calle, Zona 10, Ciudad GuatemalaTeléfonos: 334 13 63, 334 18 50, 334 45 52, 334 45 77.

K’ulb’il Yol Twitz PaxilAcademia de Lenguas Mayas de GuatemalaXmolamil Xteepalil aj Q'eqchi'Comunidad Lingüística Q'eqchi'Xtusulal Aatin Sa' Q'eqchi'Vocabulario Q'eqchi'Guatemala, 2004

XJOLOMIL XMOLAMIL AJ Q'EQCHI'Xb'eenil:Qawa' Andres Cuz MucúXkab' :Qawa' Mario Sebastian Caal J.Aj Tz'iib':Qawa' Mario Rolando Cú CabAj K'uulanel Tumin:Qawa' Roberto PacayXb'een Aj Tenq':Qawa' Orlando Pop PacayXkab' Aj Tenq':EljenaqRox Aj Tenq:Qana' Maria del Carmen Tiul Quej

XCH'OLOB'ANKILLi aatinob’aal Q’eqchi’a’an raatinob’aaleb’li xk’ihal laj Q'eqchi' wankeb'sa' xteepal Alta Verapaz, ut naab’al aj wi’nake’aatinank re aran Peten, Izabal,K’iche’ut b’ayaq sa’li xteepal Belice.A’aneb’a’in li xpoopolil b’ar wi’q’axal na'aatinamank li Q’eqchi’xteepalAlta Verapaz: Kob’an, Karcha, Chameelk, chi K’ajb’om, Lankin, Las Kaas,chi Ha’al, chi Sek, Pansos, Se’nahuq’, Se’Tint ut Tukuru’.Wan chaq k’ila chihab’ anaqwan li Xmolamil li Aatinob’aal Mayab' reWatemaal yo chaq chi xk’uub’ankil li Xtusulal Aatin sa' Q’eqchi', aatin a'in akxpuktasimank jun sut. Laj Q'eqchi' yook chi k'ihank, ut wankatqeb' naab'al lich'uut nake'k'anjelak chi rix roksinkil ut xk'utb'al li aatinob'aal eb' a'in nake'patz'oknaq t-elq wi' chik li hu, hab'anan xk'eeman reetal naq aajel ru wi' chik rilb'al junsutaq re xtuqub'ankil ru kiib' oxib' li xch'a'ajkilal.Sa’ xk’ab’a’ a’an naq li Xmolamil li Aatinob’aal Mayab’re Watemaal ut liXmolamil li Aatinob’aal Q’eqchi’xtuqub' wi' chik ru kiib' oxib' li aatin, jo' li xtz'iib'ul,li xtz'iib'ankil jo' chan ru nake'xtaw ru laj Q'eqchi' ut li xjalb'al ru sa' kaxlan aatin.Wan sa’li hu a’in naab’al chi aatin, jo’kok’ aatin ut wan reetalil chan ruxk’utb’al roksinkil.Chi kama’in xb’aanumank xb'aan naq t-ajmanq naq li t-oksinq re tnawroksinkil li aatin wank sa’li tasal hu a’in, tk’anjelaq aj wi’chi ru li natz’ilok rix liaatinob’aal re naq t-ril b’ar nak’anjelak li aatin malaj eb’ li kok’ raqal aatin.Tk’anjelaq aj wi’ re naq wanq b’ar naru xtawb’al li aatin malaj re sa’junaqkutan naq t-uxmanq xyiib’ankil junaq xhuhul sik’leb’aal xyaalal aatin sa’li aatinob’aalQ’eqchi’, sa’ka’paayil ru aatinob’aal, maraj jalan chik xk'uub'ankil.Li hu a’in tk’ajelaq re xwaklesinkil li aatinob’aal Q’eqchi’ malaj tk’anjelaqcho’q re tzolok, reheb’li kok’al, saaj poyanam ut ninqipoyanam li wankeb’sa’xsutam li Xmolamil li Aatinob’aal Q’eqchi’ut chi xjunileb' li nake'k'anjelak sa'xteepal li k'utuk sa' ka'paay ru aatin, re xkuutunkil rix roksinkil li aatinob'aal.Nab’anyoximan chi ruheb' li xe’xk'e xch'ool chi okenk sa’xk’uub’ankil lixtusulal aatin a’in, eb' li saaj, eb'ut jo’eb’aj wi’li cheekel winq li wankeb' sa' lik'aleb'aal rik'in chi xjunil li xnawomeb', jo'kan aj wi’chi ruheb’li yookeb’chijolomink re li Xmolamil li Aatinob’al Q’eqchi'.

INTRODUCCIÓNEl Idioma Q’eqchi’ es hablado por la mayoría de las personas en losdepartamentos de: Alta Verapaz, Petén e Izabal. Existe también un buen númerode hablantes en los departamentos de El Quiché, Baja Verapaz y en el territoriode Belice.Los municipios donde se habla predominantemente el Q’eqchi’, en AltaVerapaz son: Cobán, San Pedro Carchá, San Juan Chamelco, Cahabón,Chisec, Senahú, Fray Bartolomé de las Casas, Chahal, Lanquín, Panzos, LaTinta y Tucurú.Desde hace algunos años la ALMG ha venido elaborando el VocabularioQ'eqchi', éste ya se publicó la primera versión. La población Q'eqchi' cada vezcrece y existen instituciones que trabajan respecto al uso y enseñanza del idioma,por consiguiente existe demanda para que se haga la segunda versión, sin embargoes evidente la necesidad hacer otra revisión para corregir algunos errores.Por tal razón la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala a través dela Comuinidad Lingüística Q'eqchi' se procedió a corregir algunos errores deortografía, redacción tal como percibe el hablante Q'eqchi y por último sutraducción al castellano. El documento contiene varias palabras, con susrespectivas frases, mostrando el uso adecuado en el tiempo y las variacionesque toman.Se siguió esta metodología, para que el usuario tenga noción de escudriñarel uso de las palabras, le sirve también al investigador que trabaja sobre elIdioma Q’eqchi’, identificando la función de la palabra, de la frase u oración.Se pretende también que este documento sirva como base de datos paraelaboración de diccionarios bilingües y monolingües o de alguna otra especialidad.Este material fortalecerá el desarrollo del Idioma, y como material de apoyopara los niños, jóvenes y adultos de las diferentes comunidades que componela comunidad lingüística Q’eqchi’y todos los que trabajan en la educaciónbilingüe de una u otra forma ayudará a fortalecer el uso del idioma.Agradecemos a todas las personas que se esforzaron en la elaboración deeste vocabulario por la información recabada a jóvenes, señoras y principalmentea los ancianos de cada comunidad, de igual manera agradecer a todos los queconforma actualmente la junta directiva de la comunidad lingüística Q’eqchi’.

Q'eqchi'Kaxlan aatin

AA’an aj wi’. Lo mismo. A’an aj wi’lixinye aawe. Lo mismo te dije yo.Aj am, X’am. Araña. Wan jun aj amsa’xjolom li ch’ina’al. Hay una arañaen la cabeza del niño.Ab’q’a. Puente de hamaca. Ch’ina’us liab’q’a wank sa’ xb’een li nima’. Elpuente de hamaca que está sobre el ríoes bonito.Ab’. Hamaca. Saasa t’uuyank sa’li ab’.Es divertido columpiarse en lahamaca. Xint’up li rab’ inyuwa’.Reventé la hamaca de mi papá.Ab’a’aq, Ab’aq. Hollín. Maaka’ch’inab’aq wank sa’kab’l xb’aan li xaml.En la casa hay mucho hollín por elfuego.Ab’ib’aal kab’l. Auditórium. Jwalnim li ab’ib’aal kab’l wan sa’ liqatzoleb’aal. El auditórium de laescuela es muy grande.Ab’aj. Testículo. Xten rab’aj aj Lu’chi che’.Pedro se golpeó los testículos con palo.Ab’an. Pero. Li ch’ina’ixqa’al xk’iraab’an toj yo chi b’ane’k. Se alivió laniña pero todavía está en tratamiento.Ab’anan. Sin embargo. Anajwanktink’e l a a t u m i n a b ’anan tojtatk’anjelaq. Hoy te daré dinero sinembargo tendrás que trabajar.A b ’e n a k , p a y o k . E n c a r g a r.Xwab’ena intib’ re qana’ Ixchel.Encargué carne a doña Ixchel.Ab’ink. Oír, escuchar. hacer caso,obedecer Xwab’i li k’a ‘ru xye lajk’utunel sa’tzoleb’aal. Yo escuché lo quedijo el maestro en la escuela. Laj ch’inaKalich ink’a’na’ab’ink chi ru li xna’.Carlitos no le hace caso a su mamá.Ab’lil aatin. Extranjerismo. Sa’ liqaatinob’aal yo xch’ikb’al rib’naab’alab’lil aatin. En nuestro idioma se estánintroduciendo muchas palabrasextranjeras.Ab’lil tenamit. País extranjero. Oxejtinxik sa’jun ab’lil tenamit. Pasadomañana iré a un país extranjero.Aj. Caña de carrizo. Naab’al aj xqaloq’chaq sa’ k’ayiil. Compramos muchacaña de carrizo en el mercado.Aj. Indicador de género masculino,acompaña a los nombres. Xhulak aj

&16Kalich Karcha. Carlos llegó a Carchá.Aj Mek xt’ane’sa’nima’.Miguel cayó alrío.Aj. P a r t í c u l a q u e i n d i c a o f i c i o ,gentilicio, procedencia. Laa’in ajkob’an. Yo soy cobanero. Li xb’eelomXmar aj k’anjel. El esposo de Maríaes trabajador.Aj aanilanel. Atleta. Aj aanilanelin.S o y a t l e t a . L i w e c h k a b ’a l a jaanilanel. Mi vecino es atleta.Aj ab’inel. Oyente. Laa’o aj ab’inelsa’li ch’uutam a’in. En esta reuniónnosotros somos oyentes.Aj chakach. Cestero. Ink’a’nase’eklaj chaach. El cestero no se ríe.Aj awinel. Agricultor, sembrador. Ajawinel linyuwa’chin. Mi abuelo esagricultor. Naq tinwinqilo’q ajawinelaqin. Cuando sea hombre seréagricultor.Aj awinel tz’i’. Cardamomero. Wanx t u m i n l a j a w i n e l t z ’i ’. E lcardamomero tiene dinero. Laa’at ajawinel tz’i’. Tu eres cardamomero.Aj awinel uutz’u’uj. Floricultor.Chaq’al ru li rochoch aj awineluutz’u’uj. Que hermosa es la casa delfloricultor.Aj b’aanuhom. Ejecutor, hechor,constructor. Aj b’aanuhom re li kab’la’an inyuwa’chinilq. Mi abuelo fue elconstructor de esa casa.Aj b’ironel tumin. Perito Contador.Chaab’il xtojb’al laj b’ironel tumin. Elperito contador tiene buen sueldo.Laa’at aj b’ironel tumin. Tu eresperito contador.Aj b’oqonel. Llamador, invitador. Ajb’oqonelat. Tú eres llamador.Aj b’alaq’. Engañador, mentiroso. Liwochb’een aj b’alaq’. Mi compañeroes mentiroso.Aj b’anonel. Enfermero. Xintaw junaj b’anonel q’axal chaab’il. Encontréun enfermero muy bueno. Aj b’anonellinna’. Mi madre es enfermera.Aj b’aqonel. Enhebrador. Aj b’aqonelli mama’a wan le’. Ese anciano queestá allá es enhebrador.Aj b’e. Caminante, vagabundo. Aj b’eli rikan aj B’ex. El tío de Sebastián escaminante.Aj b’eenel, b’ehenel. P a s a j e r o .Maak’a’ xtumin laj b’eenel. E lpasajero no tiene dinero.Aj b’eeresihom wakax Arreador Pastor.Xk’ulunk jun aj b’eeresihom wakax chiwa’ak. Un arreador de ganado vino acomer. Xk’ulunk laj b’eeresihom ak’ach.El arreador de chuntos vino.Aj b’eeresinel b’eeleb’aalch’ich’.Piloto, conductor de vehículos.Kichape’laj b’eeresinel b’eeleb’aalch’iich’. Fue capturado el piloto dela camioneta.Q'eqchi' –Kaxlan aatin

Aj b’esonel. Peluquero. Chaab’ilnab’esok laj b’esonel El peluquerocorta bien el pelo.A j b ’ichanel. C a n t a n t e . Sanab’ichank laj b’ichanel. El cantantecanta bién. Laj Lu’a’an aj b’ichanel.Pedro es cantante.Aj b’isol ch’och’. Topógrafo. Aj Yaakxk’ab’a’ laj b’isol ch’och’. E ltopógrafo se llama Santiago.Aj b’ojonel. Sastre. Laj b’ojonelxk’os li waq’. El sastre redujo miropa. Laj b’ojonel ink’a’us nab’ojokt’ikr. No cose bien la ropa el sastre.Aj b’olotz oq. Futbolista. Aj b’olotzoq laawiitz’in. Tu hermanito esfutbolista. Naq tinnimanq laa’inaq ajb’olotz oq. Cuando crezca seréfutbolista.Aj b’ononel, aj b’on. Pintor. Liranab’aj Ku’aj b’ononel. La hermanade Domingo es pintora. Laa’inaq ajb’ononel. Yo seré pintor.Aj chaponel. Alguacil. Xtz’ap jun ajelq’ sa’ tz’alam laj chaponel. Elalguacil encerró en la cárcel a unladrón. Jwal josq’ laj chaponel. Elalguacil es muy enojado.Aj ch’e’onel tumin poopol.Tesorero municipal. X’aanilasiik lajch’e’onel tumin poopol sa’xk’anjel.El tesorero municipal fue retirado delcargo.Aj ch’imb’. Trampero. Xchap junhalaw laj ch’imb’. El trampero atrapóun tepezcuintle.Aj ch’ina si’, china’al, Niño. Yochi yaab’ak laj ch’ina si’. El niño estállorando. Li ch’ina’al xt’ane’sa’sulul.Se cayó el niño en el lodo.Aj chiqonel, aj k’uub’anel.Cocinera. Laj chiqonel chaab’il kaxlannaxk’uub‘. El cocinera prepara buenpollo.Aj chi’resinel. Orientador en actoc e r e m o n i a l . L a j c h i ’r e s i n e lnumtajenaq li xna’leb’. El orientadortiene muchos conocimientos.Aj cho’onel. Cirujano, el que abre losanimales por el estómago vaciándolo.Xk’irtasi li qana’chin laj cho’onel. Elcirujano curó a la señora. Ninxiwa lajcho’onel. Yo le tengo miedo al cirujano.Aj eechal ch’och’. Propietario detierras. Xkam laj eechal ch’och’. Elpropietario de tierras se murió. Jwalpix laj eechal ch’och’. El propietariode tierras es tacaño.Aj elq’. Ladrón. Xtiwe’laj elq’xb’aanli tz’i’. El ladrón fue mordido por elperro. Xk’am linkaxlan laj elq’. Elladrón se llevó mi pollo.Aj iiq kutank, Kaq chahim,xb’een chahim. L u c e r o d e l amañana, Venus. Ch’ina’us laj iiqkutank. ¡Qué hermoso es el lucero!.Q'eqchi' –Kaxlan aatin/17

(Kama’anat li kaq chahim. ¡Pareceslucero!.Aj iiqanel. Cargador.(en la espalda)Laj iiqanel xt’ane’ sa’ juni jul. Elcargador se cayó en un hoyo. Tkalaaqlaj iiqanel sa’k’ayiil . El cargador delmarcado esta borracho.Aj ilol k’anjel. S u p e r v i s o r.Xooxch’iila laj ilol k’anjel. E lsupervisor nos regañó.A j i l o l k ’utunel. S u p e r v i s o reducativo. Laj ilol k’utunel xch’olob’xna’leb’eb’laj k’utunel. El supervisororientó a los maestros.Aj ilol wakax. Vaquero. Xyatz’xtu’eb’li xa'an wakax laj ilol wakax.El vaquero ordeñó a las vacas.Aj ilonel. C u r a n d e r o , d o c t o r.Xk’irtasiheb’li poyanam laj ilonel. Eldoctor curó a la gente. Xrisi linlukumlaj ilonel. El doctor me desparasitó.Aj iximanel, aj wechonel (sin.).Desgranador. Xk’ayi li rixim lajwechonel. El desgranador vendió sumaíz.Aj jachol che’. Aserrador. Naab’alchaj xt’an laj jachol che’. El aserradortaló muchos pinos.Aj jalol aatin. Traductor, intérprete.Ewer xk’ul xk'anjel laj B’ex cho’q ajjalol aatin. Sebastián se graduó ayerde traductor. Li wiitz’in aj jalol aatin.Mi hermano menor es intérprete.18Aj jek’inel tzekeemq. Repartidor decomida, mesero. Xjor li uk’al lajjek’inel tzekeemq. El mesero quebróla olla.Aj jolominel k’aleb’aal. Comité dela comunidad. Xko’o chi b’ehek Tikallaj jolominel k’aleb’aal. Los delcomité de la comunidad se fueron depaseo a Tikal.Aj juk’ul awa’b’ejilal. Golpista.Xkam

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG (2004) Segunda Edición Revisada. Correo Electrónico: almg@terra.com.gt clqeqchi@almg-org Impreso en Guatemala Av. Reforma 3a. Calle, Zona 10, Ciudad Guatemala Teléfonos: 334 13 63, 334 18 50, 334 45 52, 334 45 77.